Enflasyon Nedir? Faizle İlişkisi Nasıldır?

Erdoğan'ın faiz sebep enflasyon sonuçtur teorisini dayattığı günden beri Türkiye yeniden yüksek enflasyon kriziyle boğuşuyor. TamgaTürk enflasyonun anlamını, sonuçlarını ve tarihini sizler için araştırdı.

Türkiye’de bir dönem enflasyon canavarı olarak tanınan ekonomi fenomeni enflasyon, tek başına kötü bir şey değildir. Enflasyonun hiç olmaması çoğu zaman mümkün olmamakla birlikte, eksi olması düşük ve düzenli enflasyondan daha kötü olabilir. Peki enflasyon tam olarak ne anlama geliyor?

Enflasyonun kelime anlamı “şişmek” demektir. Ekonomik bir terim olarak enflasyon ürün ve hizmetlerin fiyatlarının artmasıdır. Bir ülkede dolaşımda olan para miktarı, ürün ya da hizmet başına ne kadar para ödeneceğini belirler. Para miktarı artarsa, yani ülkenin yetkili otoritesi para basar ve piyasaya sürerse, para bollaşacağından daha fazla insan, daha fazla alışveriş ve ödeme yapabilecek hale gelir. Bu da, ürün sayısı ve hizmet kapasitesi aynı anda artmayacağı için, ürün ve hizmetlerin fiyatını artırır. Öte yandan enflasyonu yükselen maliyetler de artırabilir. Asgari ücretin yükselmesi, modern ekonomilerde enflasyonist bir etki yaratır. İşçilik maliyetleri arttığı için, dereceli olarak bütün mal ve hizmetlerin fiyatları artar. Malların üretimindeki girdilerde başka artışlar da yaşanabilir. Örneğin elektrik üretiminde kullanılan doğalgaz, tarımda ve nakliyede kullanılan petrol gibi stratejik ürünlerin fiyatları artarsa, dolaylı olarak bütün mal ve hizmetlerde fiyat artışı gerçekleşir, bu da enflasyona sebebiyet verir.

İyi Enflasyon

Peki enflasyon nasıl iyi olabilir? Bir ülkede düzenli ve düşük seviyede bir enflasyon varsa, ülke ekonomisi sağlıklı işliyor ve büyüyordur. Tersini düşünelim: Enflasyonun eksi olduğu, yani mal ve hizmetlerin fiyatlarının sürekli düştüğü bir senaryoda, insanlar harcama yapmak istemezler. Zira bir malı ya da hizmeti ne kadar geç satın alırlarsa, o kadar ucuza alacaklardır. Bu durumda ekonomi bütün sektörleriyle birlikte durur. Düşük ve düzenli bir enflasyon, alışveriş yapmayı teşvik eder. Ekonominin düzenli ve öngörülebilir şekilde işlemesini sağlar. Düşük ve düzenli enflasyon ayrıca yatırımı teşvik eder. 

Ancak bir ülkede hiperenflasyon varsa, enflasyonun olumlu etkileri ortadan kalkar. Hiperenflasyon aşırı yüksek enflasyon çeşididir. Hiperenflasyon gerçekleştiğinde İnsanların alım gücü düşer, ellerindeki parayla bir an önce ihtiyaç duydukları mal ve hizmetleri almaya çalışırlar, bu da fiyatların daha da artmasına neden olur. İnsanlar fakirleşir ve bir süre sonra aldıkları ücretlerin alım gücü aşırı düşer. Enflasyon oranında zamlar gelene dek birçok mal ve hizmete ulaşamazlar, ekonomi sarsılır. Hiperenflasyon dönemlerinde istikrarlı görülen yabancı paraların ve borsa kağıtlarının değeri artar. 

Faizler Enflasyonu Nasıl Etkiler

Bir ülkenin yetkili kurumları, ülkenin para politikasını belirler. Bu kurum genellikle Merkez Bankasıdır. Merkez bankaları, politika faizi denen bir rayiç oranı belirlerler. Bu oran, bankaların Merkez Bankasından borç alma faizidir, yani bankalar için paranın maliyetidir. Bankalar müşterilerine bu orandan daha yüksek bir oranla borç verirler. 

Bir ülkede politika faizi yüksekse, borç para elde etmek zorlaşır. Bu da daha az harcama demektir. Para finansal araçlarda değerlendirilir. Piyasadan çekilir. Piyasadan çekilen para, piyasada dönen para miktarının azalması anlamına geldiğinden, enflasyonun tam tersi etki yapar. Birim mal ya da hizmet başına düşen para miktarı azalır, para değerlenir. 

Tersi senaryoda, faizler düşükse, borç para elde etmek kolaylaşır. İnsanlar borçlanarak alışveriş yaparlar. Piyasada para artar, bu da enflasyon etkisi yaratır. Bollaşan para sebebiyle birim mal ya da hizmet başına daha fazla para düşer. 

Merkez bankaları bu oranlarla oynayarak ülkedeki sermayeyi yatırıma teşvik edebilir, ya da borçlanmayı zorlaştırarak paranın değer kazanmasını sağlayabilirler. Faizler artarsa enflasyon azalır ancak yatırım ve büyüme de azalır. Ülkeler ithalat-ihracat dengelerine, ekonomilerinin özelliklerine göre optimum bir faiz oranı bulmaya çalışırlar.

Tarihte Yüksek Enflasyon

Bugün kullandığımız para çeşidine fiat money denir. Bu para karşılıksız, spekülatif paradır. Değeri para birimlerinin birbirlerine kıyası ve para birimini basan ülkenin ekonomik gücüne göre belirlenir. Ancak daha önce dünyada commodity money denen meta paralar kullanılıyordu. İlkel ekonomilerde çeşitli nadir bulunan mallar para olarak kullanılıyor, daha kolay bulunan mallarla takasta kullanılıyordu. Altın ve gümüş de bu tür birer paradır. Altın ve gümüşün değeri, maddi değeriyle aynıdır, oysa üzerinde 200 TL yazan paranın değeri içerdiği kağıt ve mürekkep değerinden çok fazladır. 

Altın kullanılan dönemde ekonomiye yeni altın veya gümüş girdiğinde enflasyon yaratıyordu. Bunun en bilinen örneği İspanya’da yaşandı. Yeni keşfedilen Güney Amerika’da altın ve gümüş madenleri işleten İspanyollar bu madenleri ülkelerine götürdüler. Altın ve gümüş bolluğu yüzünden İspanyol ekonomisi hiperenflasyon yaşadı. İspanya’nın sömürgeci bir ülke olmasına rağmen diğer ülkelere nazaran geri kalmasının en önemli nedeni budur. 

Roma, Çin, Osmanlı gibi imparatorluklarda ve çeşitli tarihi krallıklarda savaş zamanlarında enflasyon yaşanmıştır. Bu ülkelerde basılan altın ya da gümüş sikkelerin ayarı düşürülerek aynı miktar altın ya da gümüşle daha fazla para basılması sağlanmıştır. Buna tağşiş denir. Ayarı düşürülerek diğer metallerle karıştırılan sikkenin alım gücü düşer, piyasaya daha fazla sikke sürülür. Bu da enflasyon yaratır. Çin, özellikle Yuan döneminde kağıt para basarak savaşlarını finanse etmiş ve hiperenflasyon yaratmıştır. Birinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra Almanya’da yaşanan enflasyon, Alman parasını paranın basıldığı kağıttan bile değersiz hale getirmiştir. Türkiye’de YTL’ye geçme operasyonuna benzer bir şekilde, on üzeri on iki Papiermark’ı bir Rentenmark’a eşitleyerek paradan 12 sıfır atmışlar ve enflasyonu bir nebze dizginlemeye çalışmışlardır. Ancak düzelmeyen Alman ekonomisi, nihayet Hitler’in iktidara gelmesi ve savaş ekonomisi yaratmasıyla enflasyon sarmalından kurtulmuş, bu defa büyük bir dünya savaşını tetiklemiştir.