Günümüz Türk Devletleri ve Esir Türk Yurtları
Türk Dünyasında bağımsız olan, bağımsızlığını kaybeden veya işgal altında olan Türk yurtları bulunuyor.
Bağımsız olan Türk Devletleri:
TürkiyeKuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
Azerbaycan
Türkmenistan
Kazakistan
Özbekistan
Kırgızistan
Rusya’nın içinde bulunan Özerk Türk Cumhuriyetleri:
Tataristan Cumhuriyeti (2021 yılında Rusya tarafından kaldırıldı.)Başkurdistan Cumhuriyeti
Çuvaşistan - Çuvaş Cumhuriyeti
Tuva Cumhuriyeti
Yakutistan - Saha Cumhuriyeti
Altay Cumhuriyeti
Kabardey - Balkar Cumhuriyeti
Dağıstan Cumhuriyeti
Hakasya – Hakas Cumhuriyeti
Karaçay - Çerkes Cumhuriyeti
Özerk Türk Devletleri:
Gagavuzya – Gagavuz Yeri Özerk BölgesiNahçıvan Özerk Cumhuriyeti
Karakalpakistan Cumhuriyeti
Esir Türk Yurtları:
Doğu TürkistanKırım
Türkmeneli (Irak-Suriye)
Güney Azerbaycan
Batı Trakya
Sibirya (Yakut, Tuva, Hakas, Şor, Altay, Dolgan, Çulım ve Tofalar)
Karabağ
Azerbaycan – Azerbaycan Cumhuriyeti
Resmi olarak Sovyetlerin çöküşünden sonra bağımsızlığını alıp 1991 yılında kurulsa da Azerbaycan 1918 yılında Mehmet Emin Resulzade tarafından kurulmuştur 1920 de ise sovyetler işgal etmiştir.
1991 yılında bağımsızlığını yeniden kazanan Azerbaycan’ın -yaygın bilinen bir yanlışın aksine- ilk seçilen Cumhurbaşkanı Ebulfez Elçibey’dir. Sonrasında cumhurbaşkanlığına eski komunist parti yöneticisi Haydar Aliyev önce darbe ile sonra seçim ile (1993-2003) ve oğlu İlham Aliyev (2003- Halen görevde) seçilmiştir.
2022 resmi olmayan verisine göre 10 milyon 139 bin 177’dir. Para birimi manattır. Başkenti Bakü’dür.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti - KKTC
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 1974’te düzenlenen Kıbrıs Barış Harekatıyla Akdeniz’de bulunan Kıbrıs Adasının kuzeyinde kurulan Türk Devleti. Osmanlı’nın son döneminde İngilizlere kiraya verilmesinden sonra İngiliz işgaliyle birlikte adada siyasi durum değişmeye başlamış önce kraliyetin bir adası sonrasında ise bir Rum adası olarak görülmeye başlanmıştır. 1957’de kurulan TMT (Türk Mukavemet Teşkilatı) ile direniş başlamış ve adada Türklerin hakları ve can güvenliği koruma amaçlanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti haricinde hiçbir ülke tarafından tanınmamakta olan KKTC 1974’te bölgede yaşayan Türklerin Rum ve Yunan zulmünden kurtarılmasıyla kurulmuştur.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin nufüsü 2017 sayımına göre 316.000’dir.
İlk Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş (1983-2005) olan KKTC’nin diğer Cumhurbaşkanları; Hakkı Altun (vekaleten), Mehmet Ali Talat (2005-2010), Derviş Eroğlu (2010-2015), Mustafa Akıncı (2015-2020), Ersin Tatar (2020-Halen Görevde).
KKTC’nin para birimi Türkiye Cumhuriyeti’nin para birimi olan Türk Lirasıdır. Başkenti Lefkoşa’dır.
Türkmenistan
Türkistan bölgesinin Hazar Denizi’nin doğu kıyısında 1991 yılında Sovyetlerin çöküşünden sonra kurulan bağımsız Türk devleti. Bağımsız Türk devletleri arasında en az nüfusa sahip olan devlettir. Son sayımlara göre nüfusu resmi olmayan verilere göre 6 milyon 31 bin 200’dür. Ülkenin büyük kısmını Karakum Çölü kaplar. Para birimi Türkmenistan manatı olan ülkenin başkenti Aşkabat’tır. Ülkenin ilk Cumhurbaşkanı aynı zamanda Komünist Partinin de başkanı olan Saparmurat Türkmenbaşı Niyazov(1985-2006)’dur. Sonrasında Kurbankulu Berdimuhammedov(2006-2022) ve oğlu Serdar Berdimuhammedov (2022-Halen Görevde) seçilmiştir.
Kazakistan – Kazakistan Cumhuriyeti
Sovyetlerin çöküşüyle 1991 yılında Türkistan coğrafyasının tam ortasında bağımsızlığını kazanan Kazakistan, Türk devletleri arasında 2.724.900 km² yüz ölçümü ile en büyük yüz ölçümüne sahiptir. Hazar denizinin doğu kıyısından Çin’in batı sınırına kadar bir toprağa sahiptir. Tanrı dağlarının bir kısmı Kazakistan toprakları içinde bulunur. Başkenti Nur-Sultan(Astana) 2022 yılında gerçekleşen ayaklanma sonrasında ismi yeniden değiştirilip Astana olması konusunda kampanya başlatılmıştır. Para birimi Tenge olan Kazakistan’ın nüfusu yüz ölçümüne göre çok az olup son rakamlara göre 18 milyon 776 bin 707’dir.
İlk Cumhurbaşkanı Komünist partinin de başında olan Nursultan Nazarbayev(1989-2019)’dir. Sonrasında Cumhurbaşkanı seçilen Kasım Cömert Tokayev (2019-Halen Görevde) yine eski komünist parti yöneticisidir.
Özbekistan - Özbekistan Cumhuriyeti
Özbekistan Güney Türkistan’da sovyetlerin çöküşüyle 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Türk devleti. Türkistan’da bulunan Türk devletlerinden en çok nüfusa sahip olan ülkenin nüfusu resmi olmayan rakamlara göre 34 milyon 558 bin 900’dür. Para birimi Som’dur. Başkenti Taşkent’tir.
Devletin ilk cumhurbaşkanı geçmişte komunist parti’nin de başı olan İslam Kerimov(1989-2016)’dur. Sonrasında Kerimov’un ölümü sebebiyle Cumhurbaşkanlığı görevine vekaleten Nigmatilla Yuldaşev bakmıştır. Halen görevde olan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev(2016)’dir.
Kırgızistan - Kırgızistan Cumhuriyeti
Doğu Türkistan’da Sovyetlerin çöküşünden sonra 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Kırgızistan Cumhuriyeti Çin sınırında bulunmaktadır. Nüfusu resmi olmayan rakamlara göre 6 milyon 592 bin olan Kırgızistan’ın para birimi Kırgızistan Somu’dur. Tanrı Dağları’nın büyük bölümü Kırgızistan sınırları içindedir. Başkenti Bişkek’tir.
İlk cumhurbaşkanı 2005 yılında darbe ile indirilen Askar Akayev(1990-2005)’dir. Ailesi ile Rusya’ya kaçan Akayev’den sonra Cumhurbaşkanlığına vekaleten Ishenbai Kadyrbekov bakmıştır. Seçimle Cumhurbaşkanı seçilen Kurmanbek Bakiyev(2005-2010) halk ayaklanmasıyla indirilerek yerine Roza Otunbayeva (2010-2011) gelmiştir. 2011-2017 yılları arasında Almazbek Atambayev görev yapmıştır, görevi sonrasında yolsuzluk ve örgüt şuçundan 11 yıl ay hapis cezası almıştır. Atambayev Cumhurbaşkanlığı görevini Sooronbay Ceenbekov(2017-2020)’a devretmiştir. Ceenbekov görevi devraldığı Atambayev’i tutuklatmıştır. 2020’de kendisi de görevinden istifa etmesiyle ülkede ayaklanmalar başladı. Sadır Caparov ilk kez Cumhurbaşkanlığı görevine geldikten sonra meclis başkanı Talant Mamıtov görevi devraldı, sonrasında ise 2021 yılında yapılan seçimle yeniden Caparov Cumhurbaşkanlığına geldi.
Tataristan Cumhuriyeti
Tataristan 1990 yılında bağımsızlığını ilan etse de Rusya Federasyonu buna izin vermedi. Rusya içinde bir Cumhuriyet olarak 2021 yılına kadar devam etse de Rusya Tataristan’ın cumhurbaşkanlığı statüsünü kaldırarak Tataristan’ı tamamen Rus bölgesi haline getirmeye çalışmıştır. Tataristan’ın ilk cumhurbaşkanı Mintimer Şeymiyev(1991-2010)’dir. Son Cumhurbaşkanı ise Rüstem Minnihanov (2010-Halev görevde) 2021 yılından itibaren Cumhurbaşkanı olarakdeğil Rusya’nın valisi(bölge başkanı) olarak görevine devam etmektedir.
Başkenti Kazan olan Cumhuriyetin nüfusu ise son sayımda resmi olmayan rakama göre 3 milyon 768 bin 500’dür.
Başkurdistan- Başkurdistan Cumhuriyeti
1917 yılında özerkliğini ilan etmesinden bu yana Rusya’nın içinde özerk olarak günümüze kalan gelen Başkurdistan Cumhuriyeti’nin başkenti Ufa’dır. Nüfusu en yoğun olan Türk Özerk Cumhuriyetidir. Son sayımlara göre nüfusu 4 milyon 72 bin 292’dir.
Radiy Habirov 2018’den bu yana Cumhurbaşkanlığı görevini devam ettirmektedir. Ülkenin meclisinin ismi “Kurultay”dır. Sovyet döneminde Komünist parti liderlerinin yönettiği Başkurdistan’ın Cumhurbaşkanı sıfatıyla ilk başa geçen kişi Murtaha Rahimov(1993-2010)’dur. Rahimov öncesinde de Komünist parti liderliğini de yapmıştır. 2010-2018 arasında ise Rüstem Hamitov Cumhurbaşkanlığı yapmıştır.
Çuvaşistan - Çuvaş Cumhuriyeti
1920’den beri Rusya’ya bağlı Özerk bir yapıda olan Çuvaşistan’ın büyük bir bölümü ormanla kaplıdır. Nüfusu son rakamlara göre 1 milyon 637 bin 094’tür. Başkenti İdil nehri kıyısında bulunan Şupaşkar - Çeboksarı’dır.
Çuvaşca Türk dil ailesinde günümüz Türkiye Türkçesine en uzak olan Türk lehçesine sahiptir. Cumhurbaşkanı Rus politikacı Oleg Nikolayev’dir.
Tuva Cumhuriyeti
Rusya Federasyonuna bağlı güney sibirya’nın en yoğun nüfuslu Cumhuriyeti Tuva Cumhuriyetidir. Nüfusu son rakamlara göre 313 bin 612’dir. Tuva’nın başkenti Kızıl’dır.
Tuva Türkleri halen Tengi inancına inanmaktadır. Ren geyiği evcilleştirmek hem kültürel hem ticari olarak ülkede uygulanmaktadır.
Yakutistan – Saha Cumhuriyeti
Rus topraklarının 5’te birine sahip olan Sibirya’nın özerk Türk Cumhuriyeti Yakutistan - Saha Cumhuriyeti yılın büyük bir bölümü kar altındadır. 3.103.200 km² yüz ölçümü ile Yakutistan Türkiye’nin yüzölçümünün yaklaşık 4 katıdır. Başkenti Yakutsk’tur.
Yakutistan yüz ölçümünün büyüklüğünden dolayı kendi içinde 3 farklı saat dilimi kullanmaktadır.
1992’den beri Rusya tarafından özerk bir devlet olarak tanınmaktadır. Türkler arasında yaygın din Tengri dinidir. Ülke genelinde islama inananların sayısı sadece yüzde 1.2. Son rakamlara göre Yakutistan nüfusu 958 bin 528’dir.
Altay Cumhuriyeti
Rusya Federasyonu’nun en güneyinde yer alan Rusya’ya bağlı özerk Türk Cumhuriyeti. Güney Sibirya Türklüğünün temsilcilerindendir. Başkenti Gorno-Altaysk’tır. Devlet Başkanı Olek Horohordin, Devlet Meclisi'nin (El Kurultay'ın) başkanı German Çepkin'dir.
Altay Türklerinin bir bölümü, geleneksel Türk inançlarından biri olan Şamanizme bağlı, diğer bir kısmı ise Ortodoks’tur. 1904’te, Rus yayılmacılığına tepki olarak Ak Ceng ya da Burhanizm olarak adlandırılan bir dini hareket de başlamıştır. Altay Türkleri için Tibet Budizmi ve Şamanizm önemli inançlardır. Altay Cumhuriyeti’nde tapınak bulunmamaktadır. Bu nedenle Altay Türkleri, hacca Tuva Cumhuriyeti veya Moğolistan’a gitmektedirler. 2018’de yapılan sayımlara göre ülkenin nüfusu 218 bindir.
Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti
Dağıstan Cumhuriyeti
Hakasya – Hakas Cumhuriyeti
Karaçay - Çerkes Cumhuriyeti
Özerk Türk Devletleri:
Gagavuzya – Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi
Gagavuzya, Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi olarak da bilininen, Moldova'ya bağlı bir özerk Türk cumhuriyetidir. Gagavuzlar, Oğuz Türkü kökenlidir. Gagavuz kelimesinin etimolojisinin Gök-oğuzdan ya da Anadolu Selçuklu Hükümdarı II. İzzeddin Keykavus'dan geldiği düşünülmektedir. Gagavuzya'nın başkenti Komrat'tır. Halkın büyük bir çoğunluğu Ortodoks Hristiyanlardan oluşmaktadır. Moldova'nın 19 Ağustos 1990'da SSCB'den ayrılarak bağımsızlığına kavuşmasından yaklaşık 4.5 yıl sonra, 14 Ocak 1995'te Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi kurulmuştur.
Gagavuzların ilk olarak 11. yüzyıl dolaylarında Asya'dan Balkanlara ve bugünkü Ukrayna bölgesine göç ettikleri düşünülmektedir. Gagauz Türklerinin Peçenek, Oğuz ve Kıpçak Türkleri ile aynı soydan geldikleri düşünülmektedir. Gagauz Türkçesi, yaşadıkları coğrafya itibarıyla Slav, Yunan ve Romen dillerinin etkisinde kalmış olmakla beraber büyük ölçüde Türkiye Türkçesine ve ağız olarak da Balkan Türkçesi ağzına yakındır.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Azerbaycan'a bağlı özerk bir cumhuriyettir. Başkenti Nahçıvan'dır. Resmî dil Azerbaycan Türkçesidir. Yüksek Meclis Başkanı Vasif Talıbov, Başbakanı Sabuhi Mammadov'dur. 16 Mart 1921'de Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla SSCB'nin bir parçası olarak kurulmuş ve 9 Şubat 1924'te Azerbaycan SSC'nin bir parçası olmuştur. 17 Kasım 1990'da Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti adını almıştır. 2018 yılının resmî verilerine göre Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nin toplamda 452,800 kişilik nüfusa sahiptir.
Nahçıvan, tarihî Nahçıvan Hanlığı gibi kendisine başkentlik yapan Nahçıvan şehrinin adı ile anılmaktadır. 2013 verilerine göre başkentin nüfusu 93.000'dir. Halkın çoğunluğu Müslüman'dır. Şii mezhebine bağlı olanlar çoğunluktadır. (?)
Karakalpakistan Cumhuriyeti:
Karakalpakya veya Karakalpakistan, Özbekistan’a bağlı özerk bir cumhuriyettir. Devlet Başkanı Sariev Kahraman Ramatullaeviç’tir. Özbekistan’ın batı kesiminde yer alır. Başkenti Nukus'tur. Karakalpakistan Cumhuriyeti, tarihsel olarak Harezm toprakları olarak kabul edilen toprakları kapsar. Yüzölçümü 165.000 km²dir. Yaklaşık 1.800.000 nüfusu vardır. Bu nüfusun 500.000'i Karakalpak, 400.000'i Özbek, 300.000'i Kazak 100.000'i de değişik unsurlardır.
Kazak Türklerinin bir boyu olarak da kabul edilmektedir. 1925’in Nisan ayında Kazak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin özerk bir bölgesiydi. Ancak 20 Temmuz 1930'da bu özerk bölge SSCB'ye devredildi. İki yıl sonra (20 Mart 1932) Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statüsünü kazandı. Aralık 1936'da Özbekistan SSC'ne bağlandı. Karakalpakya’nın kendine özgü egemenliği anayasası vardır. Karakalpakistan Cumhuriyeti, Özbekistan Cumhuriyeti Anayasası Özbekistan'dan ayrılma hakkına sahiptir.
Karakalpakça, Türk dillerinin Kıpçak grubuna girmektedir. Kazakça ve Nogaycaya da yakındır. Yazı dilinde önce Arap alfabesini, 1928-1940 arası Latin alfabesini ve daha sonra Kiril alfabesini kullanmışlardır. İslam dininin Sünni mezhebine mensuplardır.
Esir Türk Yurtları:
Doğu Türkistan:
Başkenti Urumçi’dir. Çin'in kuzeybatısında bulunan, işgal altında fakat sözde özerk bir bölgedir. Doğu Türkistan, tarihte kurulan bir çok Türk İmparatorluklarına merkezlik yapmıştır. Güneyde Tibet Özerk Bölgesi, güney doğuda Çinghay ve Gansu eyaletleri, doğuda Moğolistan, kuzeyde Rusya, kuzeybatıda Kazakistan ve batıda Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan kontrolündeki Keşmir bölgesi ile komşudur. 1.664.897,17 km² yüzölçümü ile Çin Halk Cumhuriyeti'nin en geniş idari bölgesidir. Nüfusu 25.852.345’tir.
Bu bölgede Uygurlar, Han Çinlileri, Kazaklar, Huiler, Tacikler ve birçok diğer farklı halk yaşamaktadır. Komünist Çin’in atadığı Vali Erkin Tuniyaz ve ÇKP Komitesi Sekreteri Ma Xingrui tarafından yönetilmektedir.
İslam dininin Sünni mezhebine mensuplardır. Resmi dilleri Uygurca ve Standart Çincedir.
Kırım:
Başkenti Akmescit’tir. Resmi diller; Rusça, Kırım Tatarca ve Ukraincedir. Ancak gerçekte ise Kırım Tatar ve Ukrain dilleri devlet dili olmaktan çok uzaktalardır. Kırım Tatarcası, Türk dillerinin Kıpçak koluna ait bir dildir. Kırım Özerk Cumhuriyeti, Ukrayna'ya bağlı sözde özerk bir cumhuriyettir. Sovyetler Birliği döneminde varlık gösteren Kırım Oblastı ile aynı sınırlara sahiptir. Kırım Oblastı 1954'te Rusya SFSC'den Ukrayna SSC'ye geçti. 20 Ocak 1991'deki referandumdan sonra Ukrayna SSC içerisinde bir özerk cumhuriyet hâlini aldı. Sovyetler Birliği dağıldığında ve Ukrayna bağımsızlığını elde ettiğinde, Kırım yeni kurulan Ukrayna'nın parçası olarak kaldı.
Mart 2014'te Ukrayna devrimi ile Ukrayna Cumhurbaşkanı Viktor Yanukoviç devrilince Rusya yanlısı ayrılıkçılar ve Rusya Silahlı Kuvvetleri'nin Kırım'ı ele geçirmesinin ardından bölgenin Rusya'ya katılması için anayasaya aykırı bir referandum düzenlendi ve referandumdan katılma kararı çıktı. Rusya daha sonra Kırım Cumhuriyeti ile Sivastopol'u federal birimleri olacak şekilde işgal etti.
Rusya ve birkaç BM üyesi devlet Kırım'ı, Rusya'nın bir parçası olarak tanırken Ukrayna, Kırım'ı kendi bölgesi olarak görmeye devam etmektedir. Ukrayna'nın bu iddiası pek çok yabancı hükümet ve Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun 68/262 sayılı kararı ile desteklenmektedir.
İslam dininin Sünni mezhebine mensuplardır.
20 Ekim 2019 tarihinden beri işgalci Rusya tarafından atanan Kırım Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Başkanı Yury Gotsanyuk tarafından yönetilmektedir.
Türkmeneli (Irak-Suriye):
Türkmeneli, Irak'ta bir bölge adıdır. Irak Türkmenlerinin tarihsel olarak baskın bir nüfusa sahip olduğu geniş toprakları tanımlamak için kullanılan politik bir terimdir. Irak-Türkiye-Suriye sınırında bulunan ve çapraz olarak İran sınırına kadar uzanan bir bölgeyi kapsamaktadır. Bölgenin kuzey kısmındaki şehri Kerkük, Türkmenler için başkent sayılır.
Türkmen nüfusunun yaklaşık 2.5 ila 3.5 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir. Resmi bir veri yoktur.2014’te çıkarılan yasaya göre Kuzey Irak'ta Arapça ve Kürtçenin yanı sıra artık Türkmen Türkçesi de resmi dil olarak devlet dairelerinde, okullarda ve mahkemelerde kullanılacaktır. Günümüzde Musul, Kerkük ve Tel Afer’de, Türkçe resmi dil olmuştur.
İslam dininin Şii ya da Sünni mezhebine mensuplardır.
Güney Azerbaycan:
Güney Azerbaycan veya İran Azerbaycanı, İran'ın kuzeybatısında yer alan ve İran işgali altında olan bir Türk bölgesidir. Günümüzde İran'ın Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil, Hamedan, Zencan ve Kazvin eyaletlerini oluşturmaktadır.
Güney Azerbaycan Bölgesi 170.000 - 220.000 km²lik bir sahayı kapsar ve kuzeyde Aras Nehri, güneyde Hamse, doğuda Gilan ve Hazar Denizi, batıda Türkiye ve Irak ile çevrilir.
İslam dininin Şii mezhebine mensuplardır.
Batı Trakya:
Karabağ:
Dağlık Karabağ, Güney Kafkasya'da Azerbaycan'a ait fakat uzun yıllar Ermenistan işgali altında kalmış tarihi bir bölgedir. Günümüzde Dağlık Karabağ’ın bir bölümü, 2020 Dağlık Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan tarafından geri alınırken kalan kısmı Türk ve Rus barış güçleri denetimi altına alınmış ve 10 Kasım 2020 tarihli ateşkes antlaşması ile işgalci Ermenistan hükûmeti yenilgiyi resmen kabul etmiştir.
2010 sayımlarına göre nüfusu 141.100’dür ancak bu rakam Azerbaycan Türkü nüfusundan yoksun ve Ermenilerin bölgedeki Türklüğü yok etmek için iskan ettiği Ermenilerden oluşmaktadır. Yüzölçümü 4,400 km2’dir.
Resmi dili Ermenicedir. Resmi olarak tanınmayan Karabağ Cumhuriyeti parlamentosu, 2021 yılında Rusçayı resmi dil olarak kabul etmiştir. Ermenice ve Rusça'nın, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin resmi dilleri olarak kabul edilen yasaya göre, devlet organları, tüzel kişiler, kurum ve kuruluşların evrak işlerini Ermenice ve gerektiğinde Rusça yürütmeleri gerekiyor.
Bölgedeki dinler hala var olan Ermeni nüfusundan dolayı Hristiyanlık ve Azerbaycan nüfusunun yaygın olarak kabul edilen dini olan İslam’dır.