Derenin Sonunu Merak Eden Adam: Samed Behrengi
Samed Behrengi, 1939 yılının Haziran’ında Tebriz’de dünyaya geldi. Kısa ömrünün tamamını Şah Rejiminin hüküm sürdüğü İran hakimiyetindeki Güney Azerbaycan topraklarında geçirdi. Yoksul bir Türk ailesinin evladı olarak dünyaya gelen Behrengi, ilkokul eğitiminin ardından Debiristân-i Terbiyet ve Dânişşerâ-yi Âli adlı öğretmen okullarına devam etti. Mezun olur olmaz mesleğe başladı ve çeşitli köy okullarında görev yaptı.
Öğretmenlik, Behrengi’yi hem İran’ın eğitim politikaları hem de yakından gözlemlediği Azerbaycan gençliğinin sorunları üzerine kafa yormaya sevk etti. Düşüncelerini çok sayıda gazete ve dergide Babek, Çingiz gibi müstear adlarla yazdığı yazılarla paylaşan Behrengi, Âdîne isimli haftalık bir gazete çıkarma teşebbüsünde de bulundu ancak baskıcı Şah Rejiminin yarattığı atmosfer böyle bir gazetenin varlığını korumasına uzun süre müsaade etmedi.
Behrengi’nin mesele edindiği ve eserlerinde işlediği temel unsurlar İran’daki siyasi atmosfer, Türklere karşı uygulanan ayrımcı politikalar ve kendi milletinin içinde bulunduğu durumdu. Katı bir asimilasyon politikası içinde varlığını sürdürmeye çalışan Güney Azerbaycan’ın kalbinde dünyaya gelen Behrengi, Pehlevilerin getirdiği Türkçe yayın yasağı nedeniyle eserlerini de Farsça yazmak zorunda kaldı.
Genç yazar, işte tam olarak buna isyan etmek üzere kaleme sarılarak yarattığı eserlerinin tamamı o hayattayken de onun ardından da Şah Rejimine isyan, başkaldırı olarak görüldü. Ancak bu başkaldırı metinleri gençleri harekete geçirmeyi hedefleyen romanlar veya uluslararası kamuoyuna çağrı niteliğinde makaleler değildi, onun başyapıtları çocuklar için kaleme aldığı masal ve hikayelerdi.
İlerleyen yıllarda onlarca dile çevrilen ve günümüzde de okunmaya devam eden çocuk kitapları, esasında her yaş grubuna öğütler veren, cesur siyasi eleştirileri de muhteviyatında barındıran metinler olarak raflarda yerini aldı.
Güney Azerbaycan Türklüğünün yetiştirdiği büyük yazarlardan biri olan Samed Behrengi, henüz 29 yaşında (1968, Eylül) Aras Nehrinde yüzerken boğularak hayata veda etti. Elbette Behrengi’nin ani ölümünün açıklanan gerekçesi asla tatmin edici olmadı. Vefatından önce maruz kaldığı sansürün boyutunun giderek ağırlaşması ve onun Şah Rejimine karşı geri adım atmamak noktasında sergilediği kararlı duruş daima bir suikasta kurban gitmiş olabileceği ihtimalini düşündürdü.
Behrengi’nin dostu ve Güney Azerbaycan’ın büyük şairi Bulud Karaçorlu Sehend, onun şüpheli vefatının ardından şu etkileyici mısraları kaleme aldı:
“Nə yazım Səməd?
Dənli xərmənimin yanmasın yazım?
Sərin su kuzəmin calanmasın yazım?
Dağlı sinəmin alovlanmasın yazım?
Mən sənə nə yazım Səməd?
Həsrətim kimi yaxacaq?
Göz yaşıma kim baxacaq?
Araz yénə də axacaq!
Səməd! Kimi çağırım? Nə qədər bağırım?
Səməd!
Söylə mənə, söylə Araz!
Nədən bizlə oldun bélə Araz?
Kəsdin iki qardaş arasın
Aldın Muğan’ın ‘Sara’sın
Boğdun élimin dəyərli balasın!
Bəsdir!
Bəsdir!
Qurbanımı qəbul élə Araz...”
Masalları dilden dile yayıldıkça Şah Rejimine karşı başkaldırının adeta sembolü haline gelen Behrengi’nin ardından, onun anısına kalem oynatan bir diğer isim de Zülfü Livaneli oldu ve Livaneli, bu mısraları seslendirerek 1979’da yayımlanan Atlının Türküsü albümüne aldı:
“Doğu dalga dalga vurdu
Taht bir yana, Şah bir yana
Behrengi’nin soluğunda
Taht bir yana, Şah bir yana
Mühürlenince kuyular
Damardan kan akmaz oldu
Kanı su ile yudular
Taht bir yana, Şah bir yana”
Uzun yıllar gazete ve dergilerde kalem oynatan Behrengi’nin başyapıtları olduğu vurgulanan masal ve hikaye türündeki eserlerinden ilk basılanı Yıldız ile Kargalar isimli eseri oldu. Akabinde İran’da da Çocuk Kitapları Şurasınca yılın kitabı seçilen Küçük Kara Balık’ı yayımladı. Pancarcı Çocuk, Kel Güvercinci ve Kar Tanesinin Serüveni ismiyle yayımlanan hikaye ve masal kitapları da vardır.
Yanı sıra hem çocuk yazınına ilişkin fikirlerini aktardığı makalelerin bulunduğu hem de on iki hikayesine yer verdiği Behreng Masalları isimli bir eser de kaleme aldı. Kendi yazdığı beş masalı ile beş adet de derlemenin yer aldığı Telhun isimli bir kitap daha yayımladı.
Behrengi; İran’ın eğitim sorunlarına, Azerbaycan dili ile folkloruna ve hususen Azerbaycan masallarının incelemelerine eğildiği önemli makaleler de kaleme aldı.