Manzum Bir Arapça-Türkçe Sözlük Türk ü Tâzî Yayımlandı

Osmanlı İmparatorluğu'nun muazzam tarihi, sadece siyasi ve askeri başarıları değil, aynı zamanda dilbilgisi ve edebiyat alanındaki zengin kültürel mirasıyla da bilinir. Özellikle Arapça ve Türkçenin anlaşılması ve öğrenilmesi amacıyla bu dönemde birçok önemli eser ortaya çıkmıştır. Bu eserlerden biri, Osmanlı Türkü âlimleri tarafından yazılan manzum (şiirsel) Arapça-Türkçe sözlüklerdir.

Osmanlı İmparatorluğu'nun dil politikaları ve kültürel çeşitliliği, Arapça ve Türkçe'nin öğrenilmesini teşvik etmiştir. Bu bağlamda, dilbilgisi kurallarını öğrenmek ve klasik Arap şiirini anlamak isteyenler için manzum sözlükler önemli bir kaynak olmuştur. Bu sözlükler, öğrenenlere Arapça kelimelerin Türkçe karşılıklarını daha etkili bir şekilde öğretmek amacıyla manzum bir yapıda yazılmıştır.

Manzum Arapça-Türkçe sözlükler, sadece kuru bir kelime listesi değil, aynı zamanda bu kelimelerin doğru kullanımına dair manzum açıklamalar içerir. Bu sayede öğrenenler, dilbilgisi kurallarını anlamlı bir bağlamda öğrenirken aynı zamanda estetik bir deneyim yaşarlar.

u eserler, Osmanlı İmparatorluğu'nun kültürel mirasının bir parçası olarak günümüze kadar ulaşmıştır. Dilbilgisi ve edebiyat alanındaki bu zenginlik, Osmanlı döneminin entelektüel birikimini yansıtarak bugünkü dil ve kültür anlayışımıza önemli bir katkıda bulunmuştur. Bu manzum sözlükler, sadece dil öğrenimini kolaylaştırmakla kalmayıp aynı zamanda bir kültürün derinliklerine inmek isteyenler için kıymetli birer kaynaktır.

Günümüze ulaşan eserlerden birisi de İbn Kalender tarafından kaleme alınan Türk ü Tâzî’dir.

İbn Kalender

Eserin müellifi hakkında bilgiler oldukça kısıtlı. Elde edilen bilgilerin çoğu Türk ü Tâzî’den temin edilmektedir. Asıl adının Mehmet bin Hızır, İbn Kalender ise lakabı olduğu bilgisi mevcuttur. Eserin giriş kısmında kendisine yönelik bilgiler bununla kısıtlıdır. Yaşadağı asır, yer, mesleği hakkında malumat yoktur. Ancak bu manzum sözlükler genel olarak medrese hocaları tarafından eğitim gayesiyle kaleme alındığına göre İbn Kalender’in de medreseli bir hoca olduğu düşünülebilir.

Türk ü Tâzî

Tâzî kelimesinin sözlük anlamı Arapça demektir. Türk ü Tâzî yani Türkçe ve Arapça anlamına gelir. Türk ü Tâzî, kaynaklarda hakkında pek bilgi bulunmayan İbn Kalender tarafından yazılan Arapça-Türkçe manzum lügattir.

Manzum sözlük olan eser, birkaç nüshadan hareketle, karşılaştırmalı metin olarak Dr. Betül Sinan Nizam tarafından neşredildi. 2023 tarihli ilk baskı, Nobel Bilimsel’den çıktı.

Eserde, mensur (düzyazı) bir giriş kısmının ardından manzum sözlük kısmı mevcuttur. Yaklaşık 1070 kadar sözcüğün Türkçe karşılıkları verilmiştir.

‘‘...kaynaklarda hakkında hiçbir bilgi bulunmayan, şimdilik hangi yüzyılda yaşadığına dair malumata bile sahip olmadığımız İbn Kalender’in Türk ü Tâzî adlı Arapça-Türkçe manzum sözlüğüdür. Klasik edebiyatta muazzam bir geleneğin şimdiye kadar pek dikkat çekmemiş örneğinin tespiti elbette önemlidir. Ancak türle ilgili bundan sonra yapılacak daha geniş çaplı çalışmalara veri sağlamak için eserin çeşitli açılardan incelenmesi elzemdir. Bu nedenle sözlük mümkün olduğunca detaylı olarak mercek altına alınmış, hakkında olabildiğince fazla şey söylenmeye çalışılmıştır. Böylece ileride yapılacak bütüncül ve karşılaştırmalı çalışmalara yönelik bir adım atılmak istenmiştir.’’ (s. 9).

Nizam’ın, eseri inceleme ve sözlük metni olarak iki ana bölümden teşkil ettiği görülüyor. Eserin şekil özellikleri (kafiye, vezin), muhtevası, istifade edilen nüshaların özellikleri ve en sonda mevcut olan indeks ve sözlük, müstakil başlık olarak mevcut.

Her yazma eser kültürel bir mirastır. Birkaç nüshası bulunan bu mezkûr eserin Dr. Betül Sinan Nizam tarafından neşredilerek okunması kolaylaştırılmış, kültür miraslarından biri daha okuyuculara sunulmuştur, Türk kültürüne katkı sağlanarak hizmet edilmiştir.

Canem Çatan