Kitap önermem yahut seçmem istendiğinde hep duraksarım. Evvela bu ciddi iştir, sonra, okuduğum kitaplarda kendimce hatalar, yanlışlar görüyorum yahut yazarın her dediğine katılmıyorum. Ya önerdiğim kitaptan hiç istemediğim bir sonuç elde eder de, yanlış bulduğum fikrin/tespitin yayılmasına vesile olursam? Özellikle genç arkadaşlar öneri istediğinde epey uzun bir süredir yıllar önce yaptığım bir derlemeyi yolluyordum. Fakat talep devam ediyor; üstelik insanların filtre vazifesini üstlenmemi istemesi onurlandırıcı bir şey. O yüzden yeni bir seçki yapmaya karar verdim, fakat bu defa daha özelleştirilmiş -ve aslında zararsız, kaygısız- bir alandaki kitapları derleyeceğim. Daha önce yaptığım makale ve ressam seçkilerinde olduğu gibi, (burayı ve burayı tıklayabilirsiniz) her kitap için birkaç cümle yorum koyacağım.
1. Mitoloji – Ernest Granger
Aslında seçkideki diğer kitapları düşününce bu onlar arasında hacmiyle, içeriğiyle, orijinalliğiyle epey iddiasız kalıyor. Yine de mitolojiye dair ilk okuduğum kitap(çık)tı. Vaktiyle Nurullah Ataç çevirmiş, sonraları yeniden basılmış. Hasan Ali Yücel döneminde çevrilen ve lise öğrencilerine yönelik kitaplardan biri… Eskiden cumhuriyetin böyle dertleri vardı, artık yok; bunu anmak için listeye koydum.
2. Bulfinch Mitolojisi – Thomas Bulfinch
Divan şiiri okuyacaksanız, mesela, Tarih-i Taberi’yi okumuş olmanız gerekir. (Aslında Tarih-i Taberi de bu seçkiye girecekti ama ikinci cildin ortalarından sonra İslam tarihi kitabına dönüşüyor.) Zira divan şiiri baştanbaşa telmihtir, “Sihr u efsun ile doluptur derunun ey kalem / Zülfi Harut’un demek mümkin ki nâl olmuş sana” ifadesini anlamak için Harut ve Marut kıssasını bilmeniz icap eder. Bu kıssaların en geniş ve en eski derlemesi Taberi’nin eseridir demek yanlış olmaz. İşte Bulfinch’in yaptığı da bu; bir tür “Batı Kanonu” ortaya koymuş. 19. Yüzyılda bilindiği kadarıyla klasik (Greko-Romen) mitolojiyi ve hem İngiliz, hem Fransız eski edebiyatını beslemiş olan Arthur anlatılarını kendi notlarıyla derlemiş. Epey hacimli bir eser; vaktiyle bana hediye eden, dijital versiyonunu okuduğum birçok kitabın kütüphanemde fiziken bulunmasının vesilesi Oğuzhan Murat Öztürk’ü de burada sevgiyle anayım. Hülasa, eğer Batı edebiyatını anlamak istiyorsanız, bu edebiyatın başlıca referans alanı olan mitolojiyi bilimsel değil, edebi haliyle anlamanız lazımdır ve birincil kaynağınız bu kitaptır.
3. Tarihte ve Bugün Şamanizm – Abdülkadir İnan
Eski Türk dinine dair çokça kaynak var, bunların hepsini sırf seçkide yer almış olsunlar diye paylaşmayacağım. Ögel’in çalışmaları eleştirilse de görmezden gelinemez, Eliade’ın çokça, Roux’nun dar ama nitelikli çalışmaları da var elbet. Fakat içlerinde en ufuk açıcı bulduğum -ve en çok referans verdiğim- kitap bu kitaptır. Okuduktan sonra İnan’ın aynı zamanda Türkistan istiklali için verdiği mücadeleyi de irdeleyiniz.
4. Klasik Mitoloji – Barry Powell
Bulfinch edebi ve “eski usul” bir derlemeydi, Klasik Mitoloji daha bilimsel ve aynı maksada hizmet ediyor: Batı edebiyatının referans düzlemi olan Greko-Romen mitolojisini anlamak. Hem anlatılar irdeleniyor -hem de kısa olsa da enfes Tolkien incelemesi gibi- mitolojinin biçimsel ve işlevsel özellikleri de aktarılıyor.
5. Masalın Biçimbilimi – Vladimir Propp
Karşılaştırmalı Mitoloji: Tolkien Ne Yaptı kitabım aceleye geldi; yazılarımın derlenip birleştirilmesinden ibaretti. Ancak kitaptaki görüşü hala önemsiyorum: Mitolojilerin evrensel özellikleri vardır ve bu özelliklerin kök nedenleri evrimimizde saklıdır. Bu görüş yalnızca bana ait değil elbette, Propp derlediği ve okuduğu masallar arasındaki biçimsel -ve işlevsel- benzerlikleri fark edip bunu ilk defa teorileştiren insanlardan.
6. İlkeselliğe Veda – Çok Tanrıcılığa Övgü
Bu bir “mitoloji” kitabı değil, mitolojiden beslenerek kuram geliştiren bir felsefe kitabı. Marquard çok az eserini okuyabildiğim halde (bir kitap ve birkaç makale) beni çok etkilemiş bir düşünür, kitabını da mitolojinin yalnızca geçmişte kalmış birtakım inanışları irdeleyen bir uğraş alanı olmadığını göstermek için seçkiye aldım. Türkçesi var, Morpa Kültür Yayınlarından 2004’te çıkmış; fakat çevirmen metni berbat etmiş. Çok tanrıcı düşünce sisteminin çok anlatılı bir dünyayı mümkün kıldığı teziyle ortaya çıkıyor, benzerini biraz başka zaviyeden “Medeniyet Tartışmaları” kitabındaki makalemde ben de önerdim.
7. Why Do People Sing – Joseph Jordania
Mitoloji şiirle ve şarkıyla aktarılır; Homerik destancıyla Kırgız Manasçının bu bakımdan aynı olması tesadüf değildir. Jordania mitoloji alanına doğrudan girmese de şarkı söylemenin evrimsel sebeplerine değiniyor, müziğin insanın sosyal evrimindeki işlevini irdeliyor. Bu bakımdan aslında mitolojiyi ele alıyor, bu yüzden mitoloji kitapları seçkisine girdi.
8. Dignity – Remy Debes
Yine bir felsefe kitabı: Tarih boyunca “Vakar” kavramını ele alan bu Oxford kitabı, Remy Debes’in editörlüğünde bir dizi yazarın makalelerinden oluşuyor. Fakat tabii olarak mitolojiden başlıyor, hatta kitabın kısm-ı küllisi mitolojideki vakar kavramıyla ilgili. Klasik mitolojiden Semitik mitolojilere “dignity” kavramının serüvenini ve karşılaştırmasını okurken, mitoloji bilmenin edebiyat haricinde de gerekli olduğu iddiamda haklı olduğumu göreceğinizi düşünüyorum, ilginç bir örnek olarak seçkiye girdi.
9. The Syro-Aramaic Reading of the Koran - Christoph Luxenberg
Türkçeye çevrildi mi bilmiyorum, Almancadan İngilizceye çevirisini okuma fırsatım oldu. Sami dinler ve Semitik mitoloji ilişkisini irdelemeye başlarken ilk okumanız gereken kitap; önce Sami dinlerdeki metinlerin birbirleriyle ilişkisini anlamak gerekiyor. Kitaba dair eleştiriler varsa da, yazı dili olma özelliğini çok sonraları kazanmış olan Arapça bir metni ele alırken dönemin yazı ve yüksek kültür dilini gündeme almak gerektiği mesajını çok iyi veriyor. Yazı dili kesinlikle kültürden aktarım da yapar; böyle aktarımlar varsa, müteselsil olarak Yahudi çok-tanrıcılığından izlere kadar çıkabiliriz.
10. No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel – Robert Karl Gnuse
Üstteki kitaptan hemen sonra okunmalı: Tek tanrıcılık nasıl doğdu? Gnuse metinlerdeki anlatıları gerçek kabul ederek değil, bilim ışığında İbrani (dolayısıyla Sami) geleneği irdeliyor ve çok tanrıcı Kenan Diyarı sakinlerinin nasıl tek tanrıcılığa evrildiğini -ve evrilmeye devam ettiğini- kısa ancak oldukça akıcı bir kitapta anlatıyor. İnternette dijital versiyonunu bulmak mümkün.
11. The Early History of God: Yahweh and Other Deities in Ancient Israel – Mark Smith
Sami Mitolojiyi bu kitapla bitiriyoruz: Eski İbrani çok tanrıcılığını ve Yahudiliğin ilk örgütlü ve “transandantal” tektanrıcı din olarak evrimini efradını cami ağyarını mani bir usulde anlatan kitabı bütün Sami dinleri anlamak için okuyunuz. İnsan düşünmeden edemiyor; eski Sami kültürünün dilinde Tanrı(lar)ın eli, ayağı, kolu, gözü vardı. Diğer mitolojilerde olduğu gibi karşımıza çıkan antropomorfik tasvirler, transandantal tanrı inancına geçildiğinde (Yahudilik-Hıristiyanlık-İslam) metinlerde yer almaya devam etti. Bu üçlü arasında evrimin son halkası kabul edeceğimiz İslam, transandantallikte de en ileri din olmasına rağmen, metinde tanrının gözünden, elinden bahsetmeden edemiyor. Bunlar müteşabih kabul ediliyor, tanrının “istiva etmesi” gibi meseleler bizzat mezhep imamlarınca “sakıncalı” kabul edilip rafa kaldırılıyor; bütün bunların -ve Samed gibi sözcüklerin- nedenini anlamak için bu dinlerin mitolojik köklerine inmek gerekiyor.
12. Theories of Mythology – Eric Csapo
Şimdiye kadar çok “detay” kitapları ele aldık, bir adet de etraflı kitap lazımdı. Csapo mitolojiyi ele alırken takip edilen kuramları, mitoloji yorumlarını etraflıca derlemiş; bütün bu nazariyelere hakim olmanız, söz gelimi “İskandinav Mitolojisi Tanrıları” başlıklı bir kitap okuduğunuzda yalnızca hikaye okumamış olmanızı sağlar.
13. Jung on Mythology – Robert Segal
Şahsen mitolojiyi irdelerken en çok faydalandığım isimlerden biri Jung’dur. Segal, Jung’un mitolojiye dair yazı ve görüşlerini derlemiş; mitolojik benzerlikler her zaman difüzyonla açıklanmaz, insanoğlunun “fıtri” olarak paylaştığı düşünce tarzı, çok başka zaman dilimlerinde ve coğrafyalarda aynı anlatıların doğmasına sebep olabilir.
14. Mit ve Destan – Georges Dumezil
Yaşam tarzı ve mitoloji arasındaki ilişkiyi anlamaya çalışırken mutlaka Dumezil’e denk geleceksiniz ve her ne kadar tartışmalı tespitleri olsa da, Hint-Avrupa coğrafyasının tamamındaki mitlerin benzerlik ve işlevlerini açıklarken ondan faydalanmak zorunda kalacaksınız.
15. In Search of the Indo-Europeans: Language, Archeology and Myth – James Mallory
Bu bir seçki, o yüzden “Mısır Mitolojisi”, “İskandinav Mitolojisi” gibi bir ulusun mitolojisine dair tanrıları, anlatıları vs. içeren kitapları koymamayı uygun gördüm. Bu kitapları elinize aldığınızda idrakinizi güçlendirecek ve ufkunuzu açacak nazariyeleri barındıran kitapları koymak daha doğruydu. Son olarak Mallory’nin yalnız mitoloji alanında değil, birçok alanda “Batı”nın köklerini anlamanızı sağlayacak eserini koyuyorum. Dumezil ile tevhid ediniz, tadını çıkarınız.
M. Bahadırhan Dinçaslan