Çok keyifli olduğunuz bir gün kapınız çaldı ve karşısındaki kişi yardım derneği için sizden yüksek bir meblağ istedi. Bu miktardaki parayı tek seferde veremeyeceğini söylediniz. Rahatsız ettiği için özür dileyip yalnızca telefon numaranızı isteyerek uzaklaştı. Aradan birkaç gün geçtikten sonra aradı ve ihtiyacı olan insanları anlatarak önceki meblağın yarısını istedi. Bu defa da iyice düşünmenizi talep ederek telefonu kapadı. Birkaç gün sonra yeniden evinize gelerek daha duygusal bir konuşma yapıp sizden ilk talep ettiği paranın dörtte birini istedi. Siz de cebinizden parayı çıkararak o kişiye verdiniz. Farkında olmadan Foot in the Door (Kapı arasına ayak sıkıştırma) denilen bir manipülasyon tekniğine maruz kaldınız. Aslında size gelen kişinin istediği gerçek miktar, sizin ona verdiğiniz para kadardı. Ama o sizden çok büyük şeyler isteyerek zamanla bunu azaltıp bu durumu kabullendirerek amacına ulaştı. Bu teknik bankacılıkta da uygulanır. İlk iki yıl faizsiz diyerek aldığınız krediyi zamanla ödeyemediğinizde sizinle çok kibar konuşan banka görevlilerinin yerini sert yüzlü haciz memurları alabilir.
Çevrenizde diğer insanları tıpkı hamur gibi istediği şekle sokan; bunu kimi zaman dilleriyle kimi zaman fiilleri, bazen suskunluğu bazen de gözyaşları ile başarırlar. Kendilerini seven insanların duygularını istismar ederek amacına ulaşanlar da bu sınıfa girerler. İşte tüm bunların bir teknik olarak uygulandığı yaklaşıma manipülasyon denir. Manipülasyon, genellikle olumsuz şekilde algılarda yer etse de bazen olumlu etkileri de olan bir yöntemdir. Yakın çevreye uygulanan manipülasyonlar ile toplumsal manipülasyonlar değişkenlik gösterir. Bireysel manipülasyon daha çok duygusal tepkileri harekete geçirmek üzere uygulanır. Ancak toplumsal manipülasyon daha çok sindirme, baskılama, isyan ettirme ya da halk hareketine dönüştürme şeklinde tezahür eder. Hatırlayacaksınız, geçtiğimiz haftalarda Makyavelizm yazısını okumuştunuz. Kısaca değindiğimiz manipülasyon tekniklerini açmanın zamanı geldi.
Yakın çevreye uygulanan manipülasyonlar arasında suçlama, pasif-agresif tavır takınma, kurbanı oynama, cahil yerine koyma, sınırsızlık ve tehdit vardır. Bir de son zamanlarda ilişki psikolojisinde adı sıkça geçen Gaslighting. Gaslighting, adını bir tiyatro oyunundan alır. Her gün gaz lambasının ışığını biraz daha kısan adam eşine lamba ışığının hep aynı olduğunu ve ona aklını oynatmaya başladığını söyler durur. Kadın ise bir süre sonra bu yalana inanır. Ta ki ışık bir gün tamamen sönene kadar. İşte o gün eşinin yalan söylediğini anlar. Bu hikâyeden yola çıkan psikologlar bir partnerin diğerini deli yerine koyup manipüle etmesine bu ismi uygun gördüler. Yakın çevreye uygulanan manipülasyonlarda; köşeye sıkışan kişi karşısındakini suçlar, bazen sessiz kalarak partnerini huzursuz eder, tuhaf sesler çıkararak tepki gösterir, terk etmekle tehdit eder, aşağılayabilir ya da hor görebilir. Bunların içinde belki de en masumu şaşkınlık tavrıdır. Yaptığı işi eline yüzüne bulaştıran insanlar sanki bunu hiç yapmamış gibi davranabilir. Bu manipülasyon beş yaşındaki çocuktan yetmiş beş yaşındaki insana kadar herkeste görülebilir. Özellikle aldatma olaylarında kişiler haberi yokmuş gibi tavır takınabilir ve şaşırmış numarası yapabilir. Bazen de tam tersine suç bastırırcasına öfkelenerek inkâr edebilir. Hatta bu durumu abarttığınızı iddia edip sizi suçlayabilir. Fakat bunların sonuç vermediğini gördüğü zaman yumuşar ve size hediyeler vererek gönlünüzü almaya çalışır. İşte yakın çevre manipülasyonları aslında günlük yaşamınızda sıkça rastladığınız şeyler olabilir. Burada sizin nasıl bir tepki göstereceğiniz tamamen karakterinize bağlıdır. Kimi insanlar en ufak bir manipülasyona dahi tahammül edemezken kimileri de bilmelerine karşın düzenlerinin bozulmaması için susarlar. Kimileri inanmış gibi yapar kimileri ise gerçekten bu yönlendirmelere kanarak söylenen her şeyin gerçek olduğunu sanır.
Manipülasyonlar kimi zaman korkunç bazı olaylara sebebiyet verebilir. Suç dünyasında Makyavelizm olarak adlandırılan bu manipülasyonlar insanı ölüme götürebilir. Child Grooming (Çocuk bakımı ya da tımarı) kriminolojide iyi bilinen bir tekniktir. Sıklıkla çocuk istismarcılarında görülür. Uzak mesafelerden gelen ya da toplumdan uzak yaşayan bazı insanlar sizin yanınıza sokulur ve dost geçinmeye çalışır. Oldukça kibar, hassas ve samimidir. Zamanla ailenizden biri gibi görür ve ona sıcak davranırsınız. Aslında onun amacı bambaşkadır. Bir gün çocuğunuzun kaçırıldığını, istismar edildiğini ya da öldürüldüğünü duyduğunuzda onun fail olabileceği aklınızın ucundan bile geçmez. Çünkü sizin günler, aylar hatta yıllardır güvendiğiniz kişi aslında ya istismarcı ya da katildir. Size yakın davranmasının sebebi hedeflediği avı ele geçirmektir. İşte bir sonraki yazımızın konusu olan Albert Fish çocukları böyle katletmişti.
Bir diğer ölümcül manipülasyon tekniği Hipnozdur. Parapsikolojide ya da bazı ülkelerde illegal şekilde gizlice emniyet tarafından kullanılan bir yöntemdir. Ancak psikolojide hipnoz tercih edilmez. İpe takılmış bir yüzük, elinize aldığınız fırıldak bu amaçla kullanılabilir, manipüle edilecek kişi kendi çevresinde döndürülebilir ya da madde verilerek sersemletilebilir. Buna verilebilecek en iyi örnek, sonu her ne kadar kötü bitse de Fareli Köyün Kavalcısı hikâyesidir. Alacaklarını ödemedikleri için insanlara sinirlenen adam kaval çalarak çocukları hipnoz eder ve tümünü derede boğar. Hayvanların hipnoz edilmesi oldukça kolaydır. Hatta elinize kalem alıp biraz yakınlaştırıp uzaklaştırarak bir tavuğu kolayca hipnoz edebilirsiniz. Ancak insanlar üzerinde aklınıza gelebilecek her yolun denenmesine karşın oldukça zor hipnotize edilirler. İyi uygulayan insan sayısı çok azdır. Bu nedenle hipnoza uğrayarak öldürülme ihtimaliniz yok denecek kadar azdır.
Şantaj hem bireysel hem de toplumsal olarak uygulanan bir manipülasyon yöntemidir. İstediğini elde etmeye çalışan kişi manipüle edeceği kişinin eksik, kusurlu ya da hatalı yönlerini keşfederek bunları diğer insanlarla paylaşmakla tehdit eder. Şantaja maruz kalan insanların ilk hissettiği duygu paniktir. Eğer suçluluk hissettiğiniz konu hakkında şantaj yapan kişiye istediğini vermezseniz tehdidin dozu artar. Ancak bu noktada direnmek gerekir. Çünkü şantaj yapan kişi bir şeyler elde ettikçe her seferinde daha fazlasını istemeye başlar. Ancak sizden bir şey alamayacağını anlarsa peşinizi bırakır. Bu nedenle duygusal şantaj uygulayan yakın çevrenize tavrınızı net koymalısınız. Sizden maddi kazanç elde etmeye çalışan kişi bir başkası ise bunu kolluk kuvvetleriyle paylaşmaktan çekinmemelisiniz.
Manipülasyon yıllar boyunca denenmiş ve farklı teknikler uygulanmış bir yöntem olmakla birlikte akıl almaz bazı olaylara da neden olmuştur. Birçok laboratuvarda insanları kullanışlı hale getirmek için çalışmalar yapılmıştır. Bunlara verilebilecek en tuhaf örnek lobotomidir. Beynin bazı bölgelerine bilinçli olarak zarar verilip idrak yeteneğini azaltmak temel amaçtır. Böylece adeta sizin emrinizde çalışan robotlar elde edersiniz. Daha doğrusu etmeye çalışırsınız. Çünkü lobotomi uygulayan hekimlerin öldürdüğü insan sayısı tahmin edemeyeceğiniz kadar fazladır. Yaşayanlar ise hayatlarına eksik olarak devam eder. Hatta bu deneysel çalışmalar Shutter Island (Zindan Adası) isimli bir filme konu olmuş, kendi gerçeklerinden kaçmaya çalışan karakterin sonunda düşünmeden yaşamaya razı gelişini anlatmıştı. Suç dünyasında da lobotomi deneyen birkaç insandan söz edilebilir. Jeffrey Dahmer bazı kurbanlarının kafatasını delerek birkaç damla asit dökmüş ve onları zihnen ele geçirmeye çalışmıştır. ABD başkanlarından Kennedy’nin kardeşi Rosemary Kennedy yirmili yaşlarının henüz başındayken görülen tuhaf tepkileri sebebiyle lobotomiye maruz bırakıldı. Fakat genç kız ameliyattan çıktığında bir kolu felçti ve konuştuğu anlaşılamıyordu. Lobotomi ile ilgili detaylı bilgileri eylül ortalarında İnsandan Robot Yaratmak: Lobotomi isimli yazımızda yeniden ele alacağız.
Toplumsal manipülasyonda ise çoğunlukla korkutma, yıldırma, demagoji ve diğer kurumsallaşmış teknikler kullanılır. Demagoji, toplumun hassas noktalarını kaşıyarak bölmek ve kitle yaratmaktır. Fearmongering yani korku tellallığı halkın çekincelerini kullanarak her şeyin daha kötüye gideceğini söyleyip mecbur bırakmaktır. Bunu gerçekleştirirken ellerini güçlendirmek için karalama kampanyaları yapılır. Hatta en çok kullanılan yöntem yanıltıcı gerçek ya da bilinen adıyla Hayali Gerçek Etkisi’dir (Illusory Truth Effect). Siyasal iktidarlar rakiplerini yıpratmak amacıyla bir yalanı defalarca ortaya koyarlar. Zamanla inanan insan sayısı artar ve yalan gerçekliğe dönüşür. Bunu yaparken çoğunlukla Medya Manipülasyonu uygulanır. Uzun dönem iktidar olan siyasi parti liderleri ya da diktatörler, ülkenin başından gitmeleri hâlinde her şeyin karışacağını ve ülkenin içinden çıkılamayacak bir buhrana gireceğini iddia ederler. Bu da çok rastlanan bir manipülasyon tekniği olan Akıl Oyunları’dır. Kimi zaman çoğunluğun kendilerinde olduğunu iddia ederek seçim sonuçlarını manipüle etmeye çalışırlar yani Kalabalık Manipülasyonu uygularlar. Birçok ülkede bu nedenle güvenilir anket şirketleri dışında müşterisinin istediği rakamları açıklayan dönemsel anket şirketleri ortaya çıkar. Bazen muhalif parti liderleri bunu kullanarak iktidarı ele geçirmeye çalışabilir. Hatta Toplum Mühendisliği de denilen, halkın taleplerine karşın siyasi ikbal amacıyla yanlış kararlar halka dayatılabilir. Toplum mühendisliği çalışmaları genellikle ters teper ve uygulayan siyasi parti, oluşum ya da grubun seçimlerde mağlup olmasına neden olur.
Hem toplumsal hem de bireysel manipülasyonlara Mobbing örnek verilebilir. Sizi sürekli kontrol eden, olası hataları size yıkan, özellikle ast-üst ilişkisi olan yerlerde görülen bir tekniktir. Bunu yapan manipülatörler kinayeli konuşur, korkutur, travma yaratmaya çalışır ya da hakkınızda söylenti çıkarır. Amacı size istediği şeyi yaptırmaktır. Maddi olarak kuvvetli olanlar baskı uygular, icracı yetkilere sahip insanlar aynı meseleyi farklı yönlerden tutarak sizi istediği yere yönlendirir. Ancak kimi ülkelerde bu durum gündeme gelmiş, mobbingin bir duygusal şiddet olduğu konusunda görüş birliğine varılmıştır. Hatta geçtiğimiz yıllarda yanında çalışan bir kadına "Yorgun görünüyorsun" diyen bir patrona bu kanun çerçevesinde ciddi bir ceza verilmişti. Şikayetçi olan kadın buna gerekçe olarak yorgunluğuna kinayeli yaklaşan kişinin tavrını göstermişti.
Son olarak en çok kullanılan ancak ifade edilmeyen manipülasyon Sedüksiyon yani baştan çıkarmaktır. Maddi ya da manevi kazanç sağlamaya çalışan kişi diğer insana küçük hediyeler alabilir. Hatta halk arasında buna kaz gelecek yerden tavuk esirgememek denir. Bazıları sizinle aynı şekilde davranarak yakınlık kurar ve böylece sizi yola getirir. Baştan çıkarma kelimesi söylendiğinde aklınıza ilk gelen şey olan cinsel çekim yaratma da bu tekniğin bir parçasıdır. Maddi kazanç için partnerine cinsel söylemlerde bulunan manipülatör bunu kolaylıkla başarır. Ayarttığı kişiden elde ettiklerini bambaşka insanlarla harcar ve parası tükendiğinde yine aynı kişiye döner. Kimileri miras elde etme amacıyla evlenir ve eşini öldürür. Eğer bunu yapan kadınsa karadul erkekse mavi sakal denir. Suç bilimine giren bu durum bir başka yazımızın konusu.
Eşi Benzeri Görülmeyen Seri Katiller serimizde görüşmek dileğiyle…
Televizyonda her gün maruz kalıyoruz maalesef
Katılıyorum Sultan Hanım. Ne yazık ki bu durumun devam edeceğini öngörmemek de elde değil.